آب یکی از مواد مایع و فراوانترین ماده مرکب بر روی سطح کره زمین و بستر اولیه حیات به شکلی که امروزه میشناسیم، است. بیش از 75% وزن یک انسان از آب تشکیل شدهاست و نیز بیش از 70% سطح کره زمین را آب پوشانده است (نزدیک به 360 میلیون از 510 میلیون کیلومتر مربع) با وجود این حجم عظیم آب تنها 2 درصد از آبهای کره زمین شیرین و قابل شرب است و باقی آن به علت محلول بودن انواع نمکها خصوصاً نمک طعام غیر قابل استفاده است. از همین دو درصد آب شیرین بیش از 90 درصد به صورت منجمد در دو قطب زمین و دور از دسترس بشر واقع شدهاست.
بیشترین چگالی آب خالص در دمای 3،98 درجه سلسیوس (39،16 درجه فارنهایت) حاصل میشود که برابر 1 گرم بر سانتیمتر مکعب یا 1000 کیلوگرم بر متر مکعب است.
ویژگیهای فیزیکی و شیمیایی
مولکولهای آب و پیوند هیدروژنی
مولکول
فرمول شیمیایی آب، H2O است؛ مولکول آب از دو اتم هیدروژن و یک اتم اکسیژن تشکیل شدهاست که با پیوندهای کووالانس به هم متصل شدهاند. اتمهای هیدروژن دارای بار مثبت هستند و با زاویه نزدیک به 105 درجه در اطراف اتم اکسیژن قرار گرفتهاند که این موضوع باعث قطبی شدن پیوندهای مولکول آب شدهاست. جرم مولی آب برابر 18 گرم بر مول میباشد.
خاصیت مویینگی آب و جیوه به صورت کاو و کوژ
خواص فیزیکی آب (مقطر)
بیبو، بیرنگ و بیطعم. آب خواص ویژهای دارد که آن را از دیگر مایعات متمایز کردهاست. از این خواص ویژه میتوان به ظرفیت گرمایی بالا، افزایش غیرعادیحجم به هنگام انجماد، کشش سطحی بالا، گرانروی بسیار پایین و بالا بودن گرمای نهان تغییر فاز اشاره نمود. دلیل بسیاری از این خاصیتها وجود پیوند هیدروژنی در میان مولکولهای آب است. چگالی آب در دمای 25 درجه سانتیگراد و فشار 1 آتمسفر برابر 0،998 گرم بر سانتمیتر مکعب است. آب در فشار 1 آتمسفر در دمای 100 درجه سانتیگراد میجوشد و در دمای صفر درجه سانتیگراد منجمد میشود.
همچنین آب در 4 درجه سانتی گراد بیشترین چگالی یعنی 1 گرم بر سانتیمتر مکعب را دارد، که این مسئله از لحاظ علمی بسیار جالب است و یک استثنا به شمار میآید.
منابع آب در کره زمین
اگر کسی از فضا به زمین نگاه کند، آن را یک سیاره آبی رنگ و پر از آب خواهد دید. حجم کل آبهای موجود در کره زمین، رقمی در حدود 1?360 میلیون کیلومتر مکعب تخمین زده شدهاست. این حجم با توجه به چرخه آب به طور دائم در بین منابع مختلف در حال جابهجاییاست.
مهمترین منابع آب در کره زمین عبارتند از:
آبهای زیرزمینی(چاه، چشمه و قنات)
آبهای سطحی(رودخانه، دریاچه، دریا و اقیانوس)
همچنین بخشی از آب موجود در کره زمین بهصورت بخار در آتمسفر و بخش دیگری نیز بهصورت جامد در یخچالهای طبیعی وجود دارد.
حجم تقریبی میزان آب ذخیره شده در این منابع به این شرح است:
اقیانوسها: حدود 1،320 میلیون کیلومتر مکعب (97،2%)
یخچالهای طبیعی: حدود 25 میلیون کیلومتر مکعب (1،7%)
سفرههای زیرزمینی: 13میلیون کیلومتر مکعب (0،9%)
آبهای شیرین موجود در در دریاها، دریاچهها و رودها: 250 هزار کیلومتر مکعب (0،02%)
بخار آب در هواکره حدود 13 هزار کیلومتر مکعب (0،10%)
استفاده از آب
میانگین جهانی توزیع میزان استفاده? آب در بخشهای مختلف در سال 2003 به صورت زیر بود:
کشاورزی: حدود 69%
صنعت: حدود 23%
مصارف خانگی: حدود 8%
بخش کشاورزی به دلیل آبیاری محصولات میزان زیادی آب مورد استفاده قرار میدهد. از سال 1960 میانگین جهانی میزان برداشت آب از منابع به منظور آبیاری زمینها 60% افزایش یافتهاست و این در حالیاست که بین 20% تا 30% آن تبخیر یا جاری میشود و به هدر میرود . میزان برداشت آب در کشورهای درحال توسعه به علت نداشتن ابزار مناسب دوبرابر کشورهای توسعهیافته برای هر هکتار است، درحالی که میزان محصولات کشاورزی آنها یکسوم میباشد. بهعلاوه، در اکثر نقاط خشک و نیمهخشک، به علت کمبود بارشهای جوی، 90% آب مورد نیاز برای آبیاری زمینها از آب شیرین تأمین میگردد، درحالی که کشورهای توسعهیافته این رقم را به40% رساندهاند.
توزیع میزان استفاده? آب بهمنظور مصارف خانگی نیز در نواحی گوناگون مختلف میباشد. به طور مثال و طبق آمار منتشر شده توسط برنامه عمران سازمان ملل متحد در سال 2006، میانگین میزان آب مصرفی در ایالات متحده حدود 575 لیتر و در اروپا بین 200 تا 300 لیتر در روز برای هر شخص میباشد، درحالی که در کشور موزامبیک این رقم حدود 10 لیتر میباشد.
کمبود آب
وضعیت کنونی بحران آب در جهان
اگرچه حجم کلی آبهای موجود برروی زمین نسبتاً زیاد مینماید اما متجاوز از 97% این آبها در دریاها و اقیانوسها متمرکز هستند و حدود 2% نیز به صورتیخ و یخچالها در مناطق قطبی تجمع یافتهاست. از یک درصد آب باقیمانده نیز بخش زیادی در اعماق زمین بوده که استخراج آن مشکل و از دسترسانسان به دور است.
بهعلاوه، منابع آب شیرین در سطح زمین به طور یکنواخت توزیع نشدهاند. درحال حاضر، 9 کشور 60% کل منابع آب شیرین را به خود اختصاص میدهند:کانادا، چین، کلمبیا، پرو، برزیل، روسیه، ایالات متحده آمریکا، اندونزی و هند.
در مقابل حدود 80 کشور با کمبود آب مواجهاند که برخی از آنها تقریباً به هیچ منبع آب شیرین قابل توجهی دسترسی ندارند: کویت، بحرین، مالت، امارات متحده عربی، سنگاپور، اردن و لیبی.
با توجه به افزایش روزافزون جمعیت، توسعه? صنایع و افزایش آلودگی منابع آب شیرین، دسترسی به آب کافی و مناسب در برخی از کشورها به یک بحران جدی تبدیل شدهاست.
آلودگی آبهای رودخانه تیته در برزیل. در بسیاری از کشورها، علارغم وجود منابع کافی آب شیرین، تأمین آب آشامیدنی سالم با مشکل روبهرو است.
طبق آمار برنامه عمران سازمان ملل متحد در سال 2006:
1،1میلیارد نفر به آب آشامیدنی دسترسی ندارند.
2،6میلیارد نفر به آب کافی برای بهداشت دسترسی ندارند.
700میلیون نفر در 43 کشور با مشکل کمبود پیوسته آب مواجه هستند.
8،1میلیون کودک زیر 5 سال هر روز از ابتلا به اسهال به علت آشامیدن آب ناسالم میمیرند.
آلودگی آب شرب و اهمیت تصفیه آب
آب بیش از دوسوم سطح کره زمین را پوشاندهاست. 97،63 درصد از آبهای موجود در این سیاره در اقیانوسها و دریاها انباشته شدهاند، لیکن تنها حدود 8/2 درصد از آبهای موجود قابل شرب میباشد. مقدار قابل توجهی از کل آبهای سطح کره زمین بهصورت مناطق قطبی، یخچالهای طبیعی، رطوبت هوا و خاک میباشد که عملاً غیرقابل دسترسیاست و تنها 0،62 درصد از آن در رودخانهها جاری بوده و یا بهصورت دریاچههای آب شیرین و منابع زیرزمینی قرار گرفتهاند و انسانها آب آشامیدنی خود را از این منابع تأمین مینمایند.
امروزه این منابع محدود آب شیرین قابل دسترس در معرض انواع آلودگیهای میکروبی و شیمیائی قرار گرفته، و آلایندههای فراوانی از طریق فاضلابهای صنعتی و کودهای شیمیائی منابع حیاتی انسانها را به طور جدی تهدید مینماید.
1)متأسفانه با توسعه تمدن جدید و صنعتی شدن جوامع، فاضلابهای صنعتی، مواد سمی، فلزات سنگین و آلودگیهای مضر که برای سلامتی موجود تهدید به شمار میآید، از قبیل اسیدیته آزاد، مواد قلیائی، گازهای سمی، مواد رادیواکتیو، میکروارگانیسمهای بیماریزا، چربی و روغن و... را وارد آبهای شیرین قابل دسترس مینمایند.
2)مواد شوینده که در عصر ما بسیار توسعه یافته و حجم وسیعی را تشکیل میدهد، هر روز و هر ساعت از طریق چاههای فاضلاب وارد آبهای زیرزمینی گردیده و مولکولهای کربندار حلقوی (هیدروکربورها) موجود در آنکه به آسانی قابل استحاله و تغییر نیستند، را وارد آبهای زیرزمینی میگردانند و آلودگی شیمیائی ایجاد مینمایند. متأسفانه با تمام تلاشی که به عمل آمده در حال حاضر فقط 25 درصد از پاک کنندهها (دترجنتها) در شرایط معمولی تجزیه میگردند (جزء انواع تجزیه شونده میباشند) و 75 درصد آنها استحاله نمیگردد و مولکولهای حلقوی کربندار آنها شکسته نمیشوند.
3)تصفیهخانههای آب شرب جهت مبارزه با آلودگیها با اضافه کردن مقداری کلر که ارزانترین و قابل دسترسترین آنتیاکسیدان است، میکروبها و ویروسها را در شرایطی خاص (نه به طور کامل) از بین میبرند. هنگامی که کلر به عنوان گندزدائی کننده در تصفیه آب به کار میرود، در اثر ترکیب کلر با مواد آلی مثل اسید هیومیک تولید تریهالومتانها THMs یا هالوفرمها را مینماید، تریهالومتانهای اصلی عبارتند از: کلروفرم (CHCL3)، برمودی کلرومتان (CHBrCL2)، دیبرموکلرومتان (CHBr2CL) و برموفرم (CHBr3). شواهدی در دست است که این ترکیبات خاصیت سرطانزائی دارند، که برای سلامتی انسانها جداً زیانبخش تشخیص داده شدهاند. در شکل تصفیه آب بهصورت رایج اینگونه مواد همچنان در آب باقی میمانند و کلر اضافی باقیمانده نیز اثر زیانآور خود را بر سلامتی انسانها وارد میسازد. در هر حال تصفیههای اولیه تأثیر زیادی در رابطه با مقابله با آلودگی شیمیائی و عناصر محلول در آب نمیتوانند انجام دهند. فلزات مضر و نمکهای زیانآور همچنان از طریق آب آشامیدنی وارد بدن انسانها میگردند و اثرات تخریبی خود را بهجای خواهند گذاشت.
4)آب حاوی محلول نمکها و فلزات زیانآور، که میزان آن با: رسانایی الکتریکی و مجموع جامدات محلول، مشخص میگردد، متابولیسم سلولی و سوخت و ساز سلولهای بدن انسان را تحت تأثیر قرار میدهد و دررسیدن غذا و اکسیژن کافی به نسوج و بافتهای بدن اختلال ایجاد مینماید. این اختلال بهصورت خستگی مفرط، ناراحتیهای پوستی، ضعف در عضلات بدن، سردرد و... ظاهر میگردد. مواد زائد آب در سیستم گردش خون بهصورت رسوباتی در جداره رگها باقی میمانند و موجب تصلب شرائین، فشار خون، کاهش کارائی کلیهها و کاهش ترشحات مفید غدد بدن و نهایتاً سکتههای قلبی، مغزی و سایر عوارض خطرناک میگردند.
5)میزان آب موجود در بدن انسان 66 درصد تا 85 درصد است که مقدار آن در خون 79 درصد میباشد. آب سالم و بهداشتی آبیاست که قادر به انجام مأموریتهای ضروری برای حیات پرنشاط و سالم باشد. سوخت و ساز سلولی عمدتاً توسط آب صورت میپذیرد و آب به طور دائم سلولها و بافتها را با حمل مواد غذائی تغذیه کرده و سپس مواد زائد آنها را به خارج از بدن حمل میکند، که در صورت اشباع بودن مولکولهای آب از عناصر زائد این توانائی کاهش مییابد و عوارض آن بهصورتهای گوناگون در زندگی ما ظاهر میگردد.
6)توجه به امر بهداشت آب آشامیدنی و مضرات ناشی از آلودگیهای مختلف آب در سال 78 توجه همراهان گروه تصفیه آب را به خود جلب نمود. آنان جهت پرهیز دادن از امراض و ناراحتیهای ناشی از این آلودگیها، و توسعه آگاهی عمومی نسبت به آنها تلاشهای خود را آغاز کردند. استفاده گسترده از سیستمهای تصفیه اسمز معکوس از نتایج این فعالیتهاست. اسمز معکوس سیستمیاست که با بهرهگیری از قانون اسمز در طبیعت میتواند آبهای آلوده و ناسالم با عبور دادن از فیلتری مخصوص به نام غشاء به آب سالم بهداشتی تبدیل نماید، که نزدیک به مختصات استاندارد سازمان بهداشت جهانی میباشد. این سیستم مولکولهای آب را غربال کرده و مولکولهای اشباع نشده و سالم را از مولکولهای اشباع شده جدا مینماید. انواع میکروبها و ویروسها که در اندازههای فیزیکی 03/0 تا 3 میکرون مشخص میگردد و همچنین انواع فلزات سنگین و نمکهای زیانآور را بهصورت پساب خارج مینماید و تنها به آب سالم و بهداشتی اجازه عبور و خروج از سامانه را میدهد که قابل شرب و اطمینانآور است.